Kelime anlamı olarak gökevi manasına gelen planetaryum, bulutsuz bir gecede kafanızı kaldırıp gökyüzüne baktığınızda gördüğünüz; ay, yıldız ve gezegenlerin yanı sıra yıldızların ve gök cisimlerinin birbirlerine uzaklıklarını, yıldızların yaşamını, galaksileri, meteorları, karadelikleri ve genişleyen evren simülasyonlarıyla birlikte büyük patlamanın kendisine kadar deneyimleyebileceğiniz özel bir salonda gösterim sağlayan yerdir. Ana mantığı bir simülasyon sistemine dayanan planetaryum, bir yansıtıcı kullanarak kubbeli bir tavana yansıtılan gök cisimlerinin insanlara sunulmasını sağlar. Bunu gösteri sırasında çalışan uygun müziklerle birlikte gök cisimlerinin hareketlerini anlatan bir tiyatro veya sinema filmi olarak düşünebilirsiniz ki günümüzde sadece astronomi alanında değil her alandan filmler için de planetaryumlar kullanılmaktadır.
Planetaryumda kainatımızın gözlemleyebildiğimiz her köşesine erişim sağlamak mümkündür. Astronomi bilimi adı altında açılmış olan planetaryumlar insanlara gökbilimini sevdirmek ve öğretmek adına atılmış bir adımdır. Yatay koltuklar yardımıyla tavanda var olan gösteriyi izleyebileceğiniz bu sistem gök cisimlerin senkronlu dansı olarak nitelendirilebilir.
Bu gösteriler çoğu zaman gökbilim konusunda bilgi sahibi bir kişi tarafından izleyiciye sunulur. Salonun ortasında bulunan yansıtıcılar sayesinde yıldızlar ve gezegenler kubbeye yansıtılarak gösterim gerçekleştirir.
Planetaryumda geçmiş, şimdi ve gelecek zamanı kapsayan geniş bir zaman aralığı mevcuttur. Doğduğunuz anda gökyüzünün nasıl olduğundan, 30. yaş gününüzde nasıl olacağına kadar görebildiğiniz gibi dünyanın herhangi bir yerinden de nasıl göründüğünü deneyimleyebilirsiniz. Bu deneyimler özel yazılımlar aracılığıyla sağlanmaktadır.
Planetaryumlar sadece gökyüzüyle mi ilgilenir?
Open GL ve Silicon Graphics gibi iki yeni nesil yansıtıcı teknolojisi sayesinde gökyüzü gösterimlerinin yanında, simülasyonlarla yerden havalanma, insan kan damarları içinde yolculuk, Satürn’ün halkaları içinde dolaşmaktan Rönesans dönemi sanatçılarının eserlerine kadar gösterim alanları genişletilmiştir. Dünya üzerinde 3D gözlüklü versiyonları da bulunmaktadır fakat henüz ülkemizde mevcut değildir.
Açılımı Open Graphics Library(açık grafik kütüphanesi) olan Open GL, iki ve üç boyutlu grafikleri gelişmiş donanım desteğiyle çizmek için kullanılan ücretsiz olarak sunulan grafik uygulama geliştirme arabirimidir. Silicon Graphics, SGI olarak da bilinen şirket, üç boyutlu grafikleri hızlı göstermeyi amaçlayan yazılımlar geliştirmiştir.
İlk Planetaryum
Yapılan ilk planetaryumlar günümüzdekine göre daha ilkel bir biçimdeydi. Gökyüzünün resimlerinden oluşan bu planetaryumlar ışık kaynağı ve mercek kullanarak çalışıyordu ve Dünya merkezli bir sisteme sahipti. Günümüzde ise ileri teknoloji ile birlikte daha gelişmiş bir sistem sunulmaktadır ve evrenin herhangi bir köşesinden gökcisimlerinin hareketini izlemek mümkündür.
17. Yüzyılda ise Güneş Sistemi'nin hareketini taklit eden ve anlatan planetaryumlar inşa edilmeye başlandı. Yine bu dönemde modern planetaryumların öncüsü olarak kabul edilen ve dünyayı temsil eden Gotterp Globe (Globe of Gottorf) adında bir bakır küre de yapıldı. Günümüzde Rusya St. Petersburg’daki Kuntskamera müzesinde yer alan bu küre 3.1 metre çapındadır. Dış tarafında dünya yüzeyinin haritasını barındıran bu küre içinde ise astrolojik ve mitolojik sembollerin bulunduğu takımyıldızlarının haritasını barındırıyor.
Planetaryum Çeşitleri
Planetaryumlar birkaç çeşide ayrılmaktadır ve şöyledir:
Modern Planetaryum
Modern planetaryumlar 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Geçmiş senelerdeki örneklerinin üstüne koyarak daha teknolojik ve kullanışlı planetaryumlar inşa edilmeye başlandı. Modern planetaryumların öncüsü ise ülkemizde cumhuriyetin ilan edildiği yıl olan 1923 yılında Almanya’da Zeiss şirketinin sahibi olan Carl Zeiss tarafından inşa edilmiştir. 1930’lu yıllarda ise The Adler Planetarium tarafından Amerika’nın Chicago şehrinde kuruldu ve hala aktif olarak hizmet vermektedir.
Zeiss firmasının öncü olduğu modern planetaryum akımı dünyada hızla yayılma başladı ve 20. Yüzyılda dünyanın her yerinde planetaryum kurulmaya başlandı. Mekanik olarak çalışan bu modern planetaryumlar yıldızların ve gök cisimlerinin görüntülerini merkezde bulunan bir mekanik top ve ışığın yansıması kullanarak kubbeli tavana yansıtıyor ve görüntü elde ediliyordu. Bu sistemde dünyayı merkez olarak baz almak durumunda kalınıyordu bu da doğal olarak bir sınır getiriyordu. Günümüzde ise bilgisayarlar yardımıyla dijital planetaryumlara geçilmiş ve sınırlar büyük ölçüde kalkmış durumda.
Dijital Planetaryum
Dijital planetaryumlar günümüzde de kullandığımız planetaryumlardır. Sınırların kalkmasını sağlayan ve evrenimizin sayısız yerinden gökyüzünü ve gökcisimlerini incelememize olanak sağlayan bu sistem geçmişteki örneklerine göre çok daha gelişmiş durumdadır. Projektör aracılığıyla gökcisimlerini görmemizi sağlar. Modern planetaryumlardaki gibi mekanik bir sistem mevcut değildir. Projeksiyon aracılığıyla video görüntüler oluşturur ve lensler görüntüyü kubbeye yansıtır.
Dünya üzerindeki ilk dijital planetaryum ise 1980’li yılların başında ABD’nin Virginia eyaletinde bulunan Bilim Müzesi’nde inşa edilmiştir. İlk dijital planetaryumun ardından teknolojinin de ilerlemesiyle birlikte çok daha gelişmiş planetaryumlar inşa edildi ve edilmekte. Her geçen gün gerçeğe daha yakın görüntüler sunabilmektedir.
Dijital planetaryumlar konserler, doğum günü partileri gibi eğlence amaçlı da kullanılabilir.
Mobil Planetaryum
Mobil planetaryumlar ise taşınabilir planetaryumlardır. Genellikle 6-10 metre çapında olan mobil planetaryumlar şişirilebilen çadır yardımıyla istenilen yere taşınabilir. Etkinlikler düzenleyerek çocuklara gençlere her yaştan kitleye hitap eden planetaryum olayını insanların ayağına bir hizmet olarak da götürebilirsiniz. Mobil planetaryumları kendiniz için satın da alabilirsiniz. Evinizin bir köşesinde veya bahçenizde gezgin bir evren barındırabilirsiniz. Tabi ki kullanmayı öğrenmek gerekir. Dijital planetaryumlarda bulunan birçok sistem mobil planetaryumlarda da bulunur. Eğlencelidir ve insanlara astronomiyi, gökyüzünü ve yaşadığımız bu evreni tanıtmak adına güzel bir sistemdir. Mobil Planetaryumlar hakkında daha fazla bilgi için buraya tıklayınız.
Daha fazla bilgi için Mobil Planetaryum Sistemleri yazımıza bakabilirsiniz.
Dünya Üzerindeki İlgi Çekici Planetaryumlar
1. Nagoya City Bilim Müzesi (Nagoya City, Japonya)
Dünyanın en büyük planetaryumu olarak bilinir. Guinness Rekorlar kitabına girmiştir. Her yıl milyonlarca kişi tarafından ziyaret edilen planetaryum, ASTRO-TEC tarafından yapılmıştır ve iç çapı 35 metredir.
2. Morrison Planetaryum (San Francisco, Kaliforniya, ABD)
En gerçekçi dijital evrenlerden birini sunan Morrison Planetaryum 23 metrelik bir kubbeye sahiptir. En güncel bilimsel verilerle desteklenir ve evrenimiz hakkındaki teoriler konusunda bilgi sahibi olabilirsiniz. Kaliforniya’ya giderseniz uğramanız gereken yerlerden biridir.
3. Albert Einstein Planetaryumu (Washington D.C, ABD)
Çift projeksiyon sistemine sahip olan bu planetaryum, Smithsonian Hava ve Uzay Müzesi’nin bir parçasıdır. Gerçekçi ve eşşiz bir deneyim sunar.
4. Morehead Planetaryumu (Kuzey Carolina, ABD)
Morehead Planetaryumu ABD’nin güneydoğusunda yer alır ve tam uçuş planetaryumu özelliğini taşır. Planetaryumda gökyüzünü inceleyebileceğiniz gibi bilimsel çalışmaları canlı canlı izleyebilir hatta bu çalışmalara da katılabilirsiniz.
5. Samuel Oschin Planetaryumu (Los Angeles, Kaliforniya,ABD)
Dünyanın en büyük planetaryumlarından biridir. 23 metrelik kubbeye sahiptir ve teknolojik olarak en gelişmiş planetaryumdur. Konfor açısından en iyi olarak nitelendirilebilecek bir planetaryumdur. Her gösterisi bir hikaye anlatıcısı tarafından sunulmaktadır. Görülmesi gereken planetaryumların başında gelir.
Türkiye’deki Planetaryumlar
Kayseri Bilim Merkezi Planetaryumu
Konya Bilim Merkezi Planetaryumu
Okyanus Kolejleri Ubam Gözlem Evi
Amasya Planetaryum
Polatlı Belediyesi Bilim Merkezi ve Uluğ Bey Gökevi
Bursa Bilim ve Teknoloji Merkezi Planetaryum
Bilim Üsküdar
Cacabey Planetaryum
Çağ Üniversitesi Planetaryum
Darüşşafaka Eğitim Kurumları Hayalden Gerçeğe Fatih Gökmen Planetaryumu
Deniz Harp Okulu Komutanlığı
Eskişehir Uzayevi
Eyüpoğlu Koleji Planetaryum
Gaziantep Planetaryum
İzmir Özel Türk Koleji Planetaryum
İzmir Planetaryum
İstanbul İstek Belde Okulları Planetaryum
İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Araştırma ve Uygulama Merkezi
On Dokuz Mayıs Üniversitesi Planetaryum
Rahmi M. Koç Müzesi
Serdivan Planetaryum
Sancaktepe Bilim Deney Merkezi, Gözlemevi ve Planetaryum
Ses Okulları Planetaryum
Elazığ Bilim Merkezi Planetaryum
Tuzla Belediyesi, Şelale Eğitim Parkı, Planetaryum ve Gözlemevi Türkiyedeki Planetaryumlar hakkında ayrıntılı bilgiler için yazımıza göz atabilirsiniz.