Planetaryumda Sistem Nedir?
Planetaryumda sistem, bir işleyiş biçimidir. Görüntüleri kubbeli tavana yansıtma yoluyla çalışan planetaryumlar görüntüyü yansıtma işlemi sırasında farklı yollar kullanırlar ve bunların tamamına sistem denir. Her bir sistem farklı yollardan çalışır ve farklı sonuçlar ortaya çıkarır. Görüntünün kalitesini değiştirebildiği gibi işlem kolaylığı anlamında da aralarında büyük farklar olabilir.
Planetaryum sistemlerine gelecek olursak:
Bunlar; aynalı ve balık gözü lens sistemlerinin yanında; dijital projektörler, yıldız projektörleri, yardımcı ve özel efekt projektörler, fulldome teknolojisi ve star-top projektörler gibi dallara ayrılan projeksiyon sistemleridir. Bu sistemleri kontrol eden Planetaryumların Beyni: Planetaryanlar yazımıza buradan ulaşabilirsiniz.
Planetaryum Sistem Çeşitleri
1. Aynalı Sistem
Aynalı sistem, diğer bir adıyla küresel ayna projeksiyonu olarak da söylenilebilir. Bu sistemde balıkgözü mercek yerine küresel bir ayna ışığı geniş bir açıyla yansıtır. Bu küresel aynanın doğrusal bir kesikten gelen ışığı yansıtmasına dayanan sistem, planetaryum kubbesinin tüm yüzeyine sorunsuz bir şekilde görüntüyü aktarır. Kubbenin büyüklüğüne göre aynanın boyutu ışık odağına yakınlığı ve uzaklığı ayarlanır. Bunlar görüntüyü tam olarak karşılamak ve kalitesini kaybetmemek adına önemli hususlardır.
Görüntü kalitesi için, birden fazla ayna kullanımı da yaygındır. Görüntüyü olabildiğince kaliteli sunmak planetaryumlar için büyük bir sorun olarak görülse de bu tarz alternatif çözümler her zaman bulunmuştur. Balıkgözü projeksiyonların aksine aynalı sistemlerde kubbenin merkezi ve yol uzunluğu gibi faktörler sabit değil değişkendir. Aynalı sistemde projektörün ne olduğu, aynanın yerleşimi, kubbeye olan uzaklık gibi faktörler her zaman göz önünde bulundurulmalıdır. Geometriden yardım alarak bu sistemin hesaplamalarını yapmak mümkündür.
Küresel ayna projeksiyonu sisteminde, projektörün dikdörtgen olarak en boy oranındaki pikseller kullanılır. Görüntü tamamen aynada yer alıyorsa tüm pikselleri ayna projeksiyonunda kullanmak mümkündür fakat tüm pikseller eşit derecede verimli kullanılamazlar.
2. Balık Gözü Lensler
Balık gözü lensler adını, bu objektiflerin ürettiği geniş görüş açısından alır ve bir balığın gözündeki perspektife benzer. Balık gözü lensler temel olarak bükülme sağlayan lenslerdir. 180 derecelik açıyı elde edebilmek adına kullanılırlar. En temel özelliği ise geniş görüntüleri dar alanda toplayabilmeleridir. Bu sistem hakkında daha fazla bilgi için Planetaryumda Balıkgözü Lens ve Sistemi yazımıza göz atabilirsiniz.
Normal lensler bükülmeleri düzeltecek şekilde tasarlanır. Bir balıkgözü lens ile bu normal lens düzeltmeleri gerçekleşmez ve dağılma bükülmeler görünür olur. Balıkgözü lensler ve aynalı sistem arasında farklar mevcuttur her iki sistemin de farklı özellikler vardır. Karşılaştırmak istersek eğer;
Balık gözü lenslerin aynalı sisteme göre kurulumu daha kolaydır.
Aynalı sitemler kurulurken bir hata yapılırsa görüntü de büyük bozulmalar olabilir bu balık gözü sistemlerde daha az karşılaşılan bir sorundur.
Balık gözü lensler görüntü kalitesi anlamında aynalı sitemlere göre daha kalitelidir.
Balık gözü lensler kubbe üzerinde hızlı bir görüntü elde etmenizi sağlar.
Maliyet açısından ise aynalı sistem balık gözü sistemine göre daha ucuzdur.
Projektörler geliştikçe balık gözünü yeni projektöre değişiklik yapmadan koyamazsınız, aynalı sistemde ise bu çok daha kolaydır.
Ağırlık olarak balıkgözü lensler aynalı sisteme göre çok daha ağır ve taşıması zordur.
Son olarak da kullanılan lenslerin boyutları değiştikçe elde edilecek görüntü kaliteleri de değişir. Kullandığınız lens boyutu ve kalitesi arttıkça elde edeceğiniz görüntü de bir o kadar artacaktır.
3. Dijital Projektörler
Evrenin herhangi bir yerindeki görüntüyü kubbe üzerine yansıtmak için kullanılan projektörlerdir. Günümüzün modern dijital planetaryumlarının vazgeçilmezidir. Tüm dünyada yer alan uzay ajanslarından, uzaydan ve teleskoplardan gelen verileri birleştirerek, en güncel verileri planetaryumların içerisinde sunmaktadır.
4. Yıldız Projektörü
Gecenin kubbe içerisinde görüntüsünün oluşturulması ve canlandırılması için kullanılan opto-mekanik veya video-grafik projeksiyon sistemidir.
Opto-mekanik, bir optik cihaz üretmek adına; mercekler, aynalar veya prizmalar gibi optik elemanların mekanik yapılara (yuva, muhafaza, kafes, kiriş vb.) bütünlenmesi üzerine çalışan optik mühendisliğinin bir alt disiplinidir.
Video-grafik, diğer bir adıyla videografi alfanümerik verilerle birlikte grafiklerin, sayısal sinyaller aracılığıyla bir televizyon ekranı üzerinde elde edilmesini sağlayan telekomünikasyon sistemi ve görsel-işitsel programların basımıdır.
Alfanümerik, latin harfleri ve rakamlarından yardım alarak karakter dizisini tanımlamakta kullanılan bir sıfattır.
5. Yardımcı ve Özel Efekt Projektörler
Gezegenler ve uzay odaklı yapılmış projeksiyon cihazları denilebilir. Kuyruklu yıldızlar, kuasarlar, dönen istasyonlar, UFO ve bulutsu simülasyonlarının yanında özel ışıklandırma efektlerini için de kullanılan projektörlerdir.
6. Fulldome Teknolojisi
Fulldome teknolojisi, kubbe tabanlı projeksiyonların kullanıldığı ortamlar için geliştirilmiştir. Eğimli veya yatay olan kubbede, gerçek zamanlı (etkileşimli) ve lineer (doğrusal) bilgisayar animasyonlarının görüntülerini birleştirir.
İlk versiyonları 1990’lı yıllarda kullanılmaya başlanmasına rağmen, Fulldome teknolojisi; kubbeli mimari, planetaryumlar, çoklu projektörlerin kullanıldığı film ortamları için uçuş simülasyonları ve sanal gerçeklik teknolojisi ile birlikte, sürükleyici sanat hikayeleri ve eserlerinin anlatımı gibi birçok alanda gelişmeye devam etmiş ve kullanılmaktadır.
7. Star-top Projektörler
Teknoloji ilerlemiş ve daha gelişmiş sistemler çıkmış olmasına rağmen hala bazı planetaryum sistemlerinde yıldız topları olarak da bilinen analog projektörler kullanılmaktadır. Bu metal küreler ise seyircilerin tam ortasında bulunup onu çevreleyen küçük lensler sayesinde çalışmaktadır. İçinde elektrikli parlak bir lamba bulunmaktadır.
Lensler Dünya’dan görüldüğü gibi gece gökyüzünün kubbe üzerinde yansımasını oluşturarak bir deneyim sunmaktadır. Yıldız topları ise bir ucu sabit oldukları için tek bir yarım küreden görülebilen bir gökyüzünü kubbe üzerinde oluşturabilirler.
Yıldız toplarına ek projektörler eklenerek dünya dışında yer alan uyduların, gezegenlerin ve diğer hareketli gök cisimlerinin görüntülerini de verebilmektedirler fakat diğer alternatifleri çok daha kullanışlıdır. Yıldız toplarının temel prensini planetaryumların ilk zamanlarındaki gibi dünya merkezli bir gök görüntüsü oluşturmaktır.
Ülkemizde Planetaryum Teknolojisi ve Kullanımı
Ülkemizde planetaryumlar teknoloji anlamında yurt dışı ile kıyaslandığında elbette eksik yönleri de vardır. Bunun sebepleri arasında; birçok ülkenin çok daha önceden planetaryuma el atması ve konu üzerinde çalışması, planetaryumlarda kullanılan teknoloji ürünlerinin büyük bir kısmının yurt dışından gelmesi (ülke içinde de üretime geçilmeye başlandı) ve dövizdeki büyük hareketlilik konularını örnek gösterebiliriz. Buna rağmen ülkemizde gidip görebileceğiniz ve müthiş deneyimler edinebileceğiniz birçok planetaryum bulunmaktadır.
Planetaryumların kullanım alanına gelecek olursak; planetaryumlar her yaş ve kitleye hitap edebildiği gibi hedef kitlesi bilimi öğretmek ve sevdirmek adına çocuk ve genç yaş grubudur. Her yıl düzenlenen birçok bilim şenlik ve festivalleriyle birlikte planetaryumlarda yapılan gösteriler büyük ilgi görmektedir. Bu sayede bu etkinliklere katılan her yaş kitlesinden insanlar bilimle uğraşıp yeni şeyler öğrenebildiği gibi kaliteli vakitler geçirip aynı zamanda da yaşadığımız evreni olabildiğince tanıma fırsatları yakalamaktadır.
Planetaryum Bileşenleri yazımız ile daha fazla ayrıntılı bilgiye ulaşabilirsiniz.